Αρχαιολογικοί χώροι

Το Κάστρο της Χώρας ή Μεγάλο Κάστρο βρίσκεται στα βορειοανατολικά του οικισμού της Χώρας, στην κορυφή ενός απότομου ορεινού όγκου, σε υψόμετρο περίπου 255 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Ισχυρά τείχη περιβάλλουν περιμετρικά την περιοχή του λόφου, περικλείοντας μια έκταση περίπου 30.000 τετραγωνικών μέτρων. Ο πυκνοδομημένος οικισμός εκτιμάται ότι θα μπορούσε να φιλοξενήσει περίπου 1.200-1.500 κατοίκους. Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή, σύμφωνα με διάφορα ευρήματα από την επιφάνεια του εδάφους, χρονολογείται από τους προϊστορικούς χρόνους (στην ίδια περιοχή ανακαλύφθηκαν επίσης ευρήματα της κλασικής και της ρωμαϊκής περιόδου).

Οι πρώτες οχυρώσεις κατασκευάστηκαν πιθανότατα τον 11ο αιώνα και αργότερα κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας του ιππότη Fantino Quirini (1433-1453) πραγματοποιήθηκαν μεγάλης κλίμακας εργασίες ανακατασκευής που έδωσαν στην οχύρωση του κάστρου τη σημερινή του μορφή. Μετά τον τρομερό σεισμό του 1492/3 ο Μεγάλος Διοικητής Pierre d' Aubusson (του Τάγματος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή) αποφάσισε να ενισχύσει το Κάστρο της Χώρας (σύμφωνα με τα ιπποτικά αρχεία που βρίσκονται στη Μάλτα το κάστρο ήταν έτοιμο το 1495). Στις αρχές του 16ου αιώνα, ο Μεγάλος Αρχηγός Fabrizio del Carretto, έχτισε στη μέση του ανατολικού τείχους έναν πολυγωνικό πύργο (Πύργος G), για τα πυροβόλα όπλα. Την ίδια περίοδο χτίστηκαν οι δύο μεγάλες δημόσιες δεξαμενές στο κέντρο του οικισμού και τοποθετήθηκαν διπλά μαρμάρινα οικόσημα σε τρία κτίρια (Πύργος G και δύο δημόσιες δεξαμενές) με αυτό του Carretto πάνω και αυτό του Castellan Β Ιπποτών κάτω.

Μέσα στο Κάστρο βρίσκονται δέκα εκκλησίες, στο εσωτερικό των οποίων σώζονται ακόμα τοιχογραφίες των τελών του 15ου-αρχών του 16ου αιώνα. Τα σπίτια έχουν ορθογώνια ή ακανόνιστη κάτοψη και εφάπτονται μεταξύ τους λόγω έλλειψης χώρου. Η πλειονότητα έχει μικρές διαστάσεις και ορισμένα από αυτά ήταν ενσωματωμένα στο τείχος της οχύρωσης. Για την προετοιμασία του φαγητού και τη θέρμανση υπήρχαν τζάκια. Πολλά σπίτια είχαν τις δικές τους δεξαμενές για τη συλλογή του βρόχινου νερού και στο κέντρο του κάστρου είχαν κατασκευαστεί δύο ιδιαίτερα μεγάλες δημόσιες δεξαμενές νερού. Εντός του κάστρου υπήρχαν δύο ελαιοτριβεία για την παραγωγή ελαιολάδου για την κάλυψη των καθημερινών τους αναγκών.

Το Κάστρο της Χώρας αποτελούσε το αστικό κέντρο της μεσαιωνικής Καλύμνου, μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα (στο Κάστρο διέμενε και ο Τούρκος αγά της Καλύμνου), οπότε και αναπτύχθηκε ο οικισμός της Χώρας.

Στην δυτική πλευρά, πάνω από την παραλία Χοχλακάς, οι ανασκαφές του 1998 έφεραν στο φως το συγκρότημα της παλαιοχριστιανικής βασιλικής της Αγίας Τριάδας, με βοηθητικά κτίρια στα βόρεια και στα νότια. Η τρίκλιτη βασιλική με τις τρεις ημικυκλικές αψίδες στο ανατολικό της άκρο διαθέτει και νάρθηκα στη δυτική πλευρά. Η Αγία Τριάδα χτίστηκε κατά το πρώτο μισό του 6ου αιώνα μ.Χ. και κατεδαφίστηκε από τον σεισμό του 554 μ.Χ. Αργότερα, κατά τα Μεσοβυζαντινά χρόνια, έγινε προσπάθεια να μετατραπεί το ανατολικό τμήμα του κεντρικού κλίτους σε μικρό παρεκκλήσι, όπως μαρτυρούν μεταγενέστερα τμήματα τοιχοποιίας.

Στα μέσα του 15ου αιώνα χτίστηκε το Κάστρο της Χρυσοχεριάς από το Τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, ανάμεσα στη Χώρα και την Πόθια. Στις ανατολικές πλαγιές του βρίσκεται η εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Χριστού, ενώ στα δυτικά βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Και οι δύο είναι διακοσμημένες με Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες του τέλους του 15ου αρχές του 16ου αιώνα. Λίγα μέτρα βορειοανατολικά του κάστρου της Χρυσοχεριάς στέκονται ακόμη τρεις παλιοί ανεμόμυλοι. Στη γειτονική περιοχή του κάστρου ανακαλύφθηκαν τον 19ο αι. πολλοί μυκηναϊκοί τάφοι με κτερίσματα, οι οποίοι φυλάσσονται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου. Εδώ έχει διαπιστωθεί ανθρώπινη παρουσία κατά τη νεολιθική, μυκηναϊκή, ελληνιστική και βυζαντινή περίοδο. Κατά την ελληνιστική περίοδο στο λόφο βρισκόταν πιθανότατα ναός με τα αγάλματα του Διοσκούρι (ή Διοσκούρι), όπως αναφέρει επιγραφή του 2ου αι. π.Χ.

Οι Καλύμνιοι εκείνη την εποχή (κυριαρχία των Ιπποτών 1309- 1523 μ.Χ.) είχαν το προνόμιο να εκλέγουν αντιπροσώπους, οι οποίοι παρουσίαζαν τις υποθέσεις του νησιού στην κεντρική εξουσία, όπως συνέβη στην περίπτωση του κάστρου της Χρυσοχεριάς, όταν ο ιππότης Fantino Quirini απαίτησε το 1444 από τους Καλύμνιους να εργαστούν για την κατασκευή του. Οι κάτοικοι της περιοχής είχαν διαφωνήσει και είχαν ξεσηκωθεί, θεωρώντας ότι επρόκειτο για ένα άσκοπο έργο λόγω της ύπαρξης ήδη του Κάστρου της Χώρας στο νησί. Η υπόθεση οδήγησε στο δικαστήριο της Ρόδου το 1445. Το δικαστικό αποτέλεσμα όμως δικαίωσε τον Quirini. Το μαρμάρινο οικόσημο στα αριστερά της σκάλας της ανατολικής εισόδου του κάστρου αποτελεί αδιάψευστη απόδειξη της ταυτότητας του πρώτου διοικητή του. Στην ίδια πλευρά είναι επίσης ενσωματωμένα στον τοίχο του κάστρου δύο ακόμη οικόσημα των ιπποτών διοικητών των τεσσάρων νησιών, Adimaro Dupuy (1464-1466) και Giacomo de la Geltru (1466 και 1479).

Το Κάστρο της Χρυσοχεριάς εγκαταλείφθηκε οριστικά στα τέλη του 15ου αιώνα, λόγω των συνεχών καταστροφικών επιδρομών των Τούρκων. Το Κάστρο είναι καλά διατηρημένο και μέσα στα τείχη του οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να δουν ερείπια μεσαιωνικών κτιρίων, υπόγειες αποθήκες σιτηρών, την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και την εκκλησία της Παναγίας της Χρυσοχεριάς, ένα πέτρινο πλακόστρωτο μονοπάτι και κάποια νεότερα κτίρια.

Περπατώντας κατά μήκος του παραλιακού δρόμου φτάνουμε στο συγκρότημα των παλαιοχριστιανικών λουτρών και της εκκλησίας του Αγίου Χαράλαμπου (μικρό μονόκλιτο οικοδόμημα με εσωτερικές διαστάσεις 5,85 μ. έως 2,95 μ., χωρίς την αψίδα, και είσοδο από τα νότια). Το λουτρό αποτελείται από τρεις κύριους χώρους που επικοινωνούν μεταξύ τους και η κύρια είσοδος είναι από τα δυτικά.

Κατά τον 7ο αιώνα, την εποχή των αραβικών επιδρομών, χτίστηκε στην ομώνυμη τοποθεσία, στο απέναντι νησί Τέλενδος, το παράκτιο φρούριο Καστέλι. Χτίστηκε σε μια φυσικά οχυρωμένη περιοχή που επιτρέπει τον ονομαστικό έλεγχο της θαλάσσιας περιοχής μεταξύ της Καλύμνου και του γειτονικού νησιού Τέλενδος.

Η φυσική διαίρεση του λόφου Καστέλι σε δύο διαφορετικά επίπεδα αξιοποιήθηκε θαυμάσια από τους Καλύμνιους και τους παρείχε τη δυνατότητα να αντιδρούν άμεσα σε ενδεχόμενες απειλές και να αμύνονται απέναντι σε επιθέσεις που προέρχονταν από τη στεριά ή τη θάλασσα. Η είσοδος στο Καστέλι γινόταν και γίνεται μέσω πυλών που υπάρχουν στο εξωτερικό τείχος, ενώ η υδροδότηση εξασφαλιζόταν από δεξαμενές νερού.

Η έντονη και εκτεταμένη ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή του φρουρίου μαρτυρείται από την άφθονη κεραμική, που υπάρχει στην επιφάνεια του εδάφους. Ενδεχομένως να ήταν σε χρήση μέχρι τον 9ο ή 10ο αιώνα προς το παρόν, ωστόσο δεν είμαστε σίγουροι μέχρι πότε ακριβώς κατοικήθηκε.

Η Παλιά Παναγιά είναι μια μεγάλη τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική, με τρεις ημικυκλικές αψίδες στην ανατολική πλευρά, ένα βαπτιστήριο και διάφορα βοηθητικά κτίσματα.

Ο Άγιος Βασίλειος είναι η μεγαλύτερη και καλύτερα διατηρημένη παλαιοχριστιανική βασιλική τόσο της Τελένδου όσο και της Καλύμνου. Η εκκλησία αυτή διατηρείται σήμερα έως το ύψος της στέγης. Μέσα από τις τρεις φάσεις κατασκευής της, οι επισκέπτες μπορούν να παρακολουθήσουν την ιστορία της Τελένδου. Σε μικρή απόσταση προς τα ανατολικά βρίσκονται τα ερείπια ενός συγκροτήματος λουτρών.

Συνεχίζοντας προς τα νότια φτάνουμε στην περιοχή Πεύκοι ή Θολάρια. Η ονομασία της περιοχής αποδίδεται στο παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο του νησιού, το οποίο περιλαμβάνει δέκα καμαροσκέπαστους τάφους.

Ο οχυρωμένος οικισμός του Αγίου Κωνσταντίνου (7ος–10ος αιώνας) είναι χτισμένος στη βόρεια ορεινή πλαγιά του νησιού. Είναι προσβάσιμος με δύο τρόπους. Ο πρώτος είναι μέσω μονοπατιού που ξεκινά δυτικά της εκκλησίας του Αγίου Βασιλείου και οδηγεί στον Άγιο Κωνσταντίνο μετά από περίπου μία ώρα πεζοπορίας. Ο δεύτερος και ευκολότερος τρόπος είναι με πλοιάριο, το οποίο αποβιβάζει τους επισκέπτες σε έναν μικρό όρμο. Από εκεί, μια σύντομη διαδρομή οδηγεί στον βυζαντινό οχυρωμένο οικισμό, ο οποίος περιλαμβάνει οικίες, δεξαμενές, οχυρωματικά τείχη και την ερειπωμένη εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Στο Άγιο Βήμα σώζεται μέχρι σήμερα μια μοναδική τοιχογραφία με σταυρό διακοσμημένο με ζωγραφισμένα κοσμήματα (7ος αιώνας).

Σε απόσταση περίπου 1000 μέτρων βόρεια του σημερινού οικισμού βρίσκονται τα ερείπια του δυτικού τμήματος μιας τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής, της οποίας το ανατολικό τμήμα έχει καταποντιστεί, ως αποτέλεσμα του σεισμού του 554 μ.Χ.

Η περιοχή όπου σήμερα βρίσκονται τα ερείπια της Βασιλικής του Χριστού της Ιερουσαλήμ είναι η ίδια με εκείνη όπου κατά την προχριστιανική περίοδο βρισκόταν ο ναός του Δήλιου Απόλλωνα, του προστάτη ολυμπιακού θεού και πολιούχου της Καλύμνου. Σύμφωνα με επιγραφές, η περιοχή αυτή αποτελούσε το πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο της αρχαίας Καλύμνου. Εδώ βρίσκονταν οι ναοί του Απόλλωνα και του Ασκληπιού, το θέατρο, το γυμνάσιο και το βουλευτήριο.

Η άφιξη του Χριστιανισμού, μετά τους διωγμούς των ρωμαίων αυτοκρατόρων, οδήγησε στο κλείσιμο και την καταστροφή του αρχαίου ναού. Πάνω στο ίδιο σημείο, χτίστηκε τον 5ο αιώνα μ.Χ. η παλαιοχριστιανική βασιλική, η οποία πιθανόν καταστράφηκε από τον σεισμό του 6ου αιώνα και κατόπιν ξαναχτίστηκε. Περίπου 40 μέτρα νοτιοανατολικά της βασιλικής οικοδομήθηκε και άλλη εκκλησία, η Αγία Σοφία. Ωστόσο, κατά τον 7ο αιώνα, όλες οι εγκαταστάσεις εγκαταλείφθηκαν λόγω των αραβικών επιδρομών.

Από την Βασιλική του Χριστού της Ιερουσαλήμ έχει αποκαλυφθεί μόνο το ανατολικό της τμήμα, χάρη στις ανασκαφές των αρχαιολόγων Ch. Newton (Άγγλος) και M. Serge (Ιταλός) το 1937. Το τόξο του Ιερού Βήματος διατηρείται σε πλήρες μέγεθος και σε πολύ καλή κατάσταση. Για την ανέγερση της βασιλικής χρησιμοποιήθηκαν οικοδομικά υλικά από τον αρχαίο ναό του Δήλιου Απόλλωνα, όπως αρχιτεκτονικά μέλη και επιγραφικά λιθάρια.

Το κεντρικό κλίτος είναι στρωμένο με μεγάλες πλάκες μαρμάρου, ενώ το νότιο καλύπτεται με ψηφιδωτό που απεικονίζει ζώα στο φυσικό τους περιβάλλον.